Trong những ngày hè oi ả, đợi cơn mưa đầu mùa, mẹ tôi thường hay đi chợ mua những củ sắn ( khoai mì) về nấu xôi . Nếp chín trắng trong trong, sắn chín trắng đùng đục, rưới một ít dầu ăn và cho hành hương cắt nhỏ vào trộn đều. Hình như món xôi này không thấy ai bán, nó có lẽ chỉ là một sáng tạo của Mẹ trong những ngày mưa dầm , làm món ăn lạ để cả nhà ăn mà quên bớt cái sầu của cơn mưa ngòai kia . Nếu như chỉ là ngẫu hứng thì phải nói làm sao đây, vì cái ngẫu hứng mộc mạc ấy lại làm nên một món ăn chẳng thể nào chê được.    

 

Miền Nam nấu xôi hay cho nước cốt dừa và đường, hạt nếp được cái béo của nước cốt dừa làm cho ngon hơn. Hà Nội cũng có món xôi dừa ngon không kém. Cách nấu thì khá cầu kỳ. Nếp ngâm rồi, đồ lên cho chín khỏang 2/3, gọi là nứt mắt cua . Khi hạt nếp bên ngoài trong mà bên trong vẫn còn hơi đục thì lấy ra, xả nước lạnh, cho vào cái rá để nước thoát ra hết; bấy giờ mới trộn vừng rang thơm, dừa sữa( lớp dừa non trong cùng của quả dừa) - có khi lại dùng dừa bánh tẻ - và đường. Tất cả đem đồ lại cho đến khi xôi chín.

Hạt nếp bấy giờ dẻo dai dai, khi nhai có cảm giác nổ lép bép nhẹ nhẹ và cái sậm sựt của dừa , thơm thơm của vừng rang. Màu xôi cũng hay, vì nếp trắng trong, dừa trắng sữa, vừng lấm chấm li ti nâu nhạt. Khi ăn nhiều người thích nắm vón vón trên đầu ngón tay thành một miếng nhỏ, nhai chầm chậm để tất cả các vị trên hòa tan trong miệng, nhẩn nhơ hết dĩa xôi lúc nào không biết. Xôi dừa hay nấu vào dịp mùng Năm tháng Năm, tết Đoan Ngọ, dọn cùng với các loại bánh trôi, bánh chay và ruợu nếp, Mẹ tôi bảo xôi dừa có thể giết được sâu bọ !   

Miền Nam có một loại xôi bắp cũng ngon lắm. Cái loại xôi này nấu lắm công phu, những hạt bắp cứng như đanh kia phải bung với vôi cho nở ra, đãi hết mày rồi mới bằt đầu đồ chung với nếp. Hai thứ này quện vào nhau chưa đủ ngon đâu. Xới xôi ra lá rồi, còn phải lấy đậu xanh đã giã nhuyễn nắm thành từng nắm chặt, thái mỏng cho lên trên mặt, rồi nhúm một ít hành phi , rắc tí đường, trộn tất cả lên. Xôi bắp ngon là khi hạt bắp nở bung mà không sượng, đậu xanh bùi bùi, hành phi thơm thơm…Có người không thích ăn ngọt, lại thay đường bằng một ít xì dầu cũng hay hay …Tùy ý thích mà, dù sao xôi bắp cũng là một món ăn ngon và chắc bụng, nhất là những ngày đông hay mưa dầm .

 

Xôi đậu xanh

Bạn của xôi bắp là xôi đậu các loại : nào là xôi đậu xanh, đậu đen, đậu phộng . Xôi đậu xanh thì ngoài xôi vò, xéo, hoa cau còn có xôi đậu xanh cả vỏ, có cho thêm chút nước cốt dừa khi nấu để xôi thơm và béo ngậy, có khi xôi được dọn kèm cả thịt vịt,  như ở ngòai Phan Thiết vẫn bán .  

Vào mùa me chín nhiều, các bà khéo tay ngòai việc nấu chè hột me còn dùng hột me nấu xôi nữa đấy . Hột me nấu xôi cũng dẻo và vị cốt dừa béo sẽ tăng thêm phần hấp dẫn cho gói xôi hột me.

Chán các loại xôi chay hay các loại xôi đậu , các bà nội trợ lại quay sang làm xôi mặn để đổi món . Gà xé, phá lấu, cút quay …cái gì cũng có thể để lên xôi được , kèm theo đó là chút hành phi, nước sốt của gà hay phá lấu , ăn cũng lạ nhưng chóng ngán, chỉ hợp cho những lúc bụng thật đói .

Xôi bánh khúc

Có một loại xôi mà người bán thường rao là bánh : Bánh khúc. Mua một cái ( không gọi là một gói như các loại xôi khác vì thực chất đúng là một cái), sẽ thấy một lớp nếp óng ả , mỡ màng bọc bên ngoài một viên mầu xanh xám, bẻ ra thì bên trong có nhân đậu xanh …

Còn nhiều loại xôi nữa lắm. Có những loại xôi mà khi ăn phải kẹp bên ngòai cái bánh tráng phồng , bóp lại rồi mới ăn , có loại lại phải trét một lớp dừa sên với đường thốt nốt lên trên như xôi ở Hà Tiên …

Xôi lạp xưởng

Đơn giản nhất là xôi trắng . Những hạt nếp cái hoa vàng tròn trĩnh, ngăn ngắn, thơm mượt mà trơn láng được vo sạch, ngâm vài ba tiếng rồi vớt ra đồ trong chõ. Lửa chỉ vừa vừa, hạt xôi chín từ từ, hạt no tròn, căng bóng, thơm ngào ngạt cả một góc bếp.

Xôi trắng ăn với ruốc, với giò chả, chấm tí muối vừng hoặc chỉ ăn không. Cái ngọt của hạt nếp cứ thấm dần trong miệng, thong thả nhai, từ từ nuốt, hình như xôi có vị ngọt, nhè nhè, thanh thanh. Xôi trắng cách điệu, cho vài lát lạp xưởng mỏng tang lên trên đã thành một món xôi riêng.

Rồi còn xôi vò ăn với chè hoa cau hay chè cốm, vị béo của đậu xanh,  lẫn chút thơm thanh tú của cốm lan dần trong miệng, thật là tuyệt.

Xôi ngô non

Mùa mưa dầm, ghé vào một thúng xôi bên đường, mở cái vỉ buồm ra, khói nhè nhẹ bốc lên, mùi thơm nhè nhẹ bốc lên... ngây ngất một món ăn thân thuộc.

Nguyễn Dzoãn Cẩm Vân